Marlies Stappers van Impunity Watch: “Het centraal stellen van slachtoffers is cruciaal voor het verbeteren van mensenrechten”

Marlies Stappers Executive Director Impunity Watch

In het kader van de Dag van de Mensenrechten spraken we met Marlies Stappers, de Executive Director van Impunity Watch. Deze toegewijde organisatie spant zich onophoudelijk in om wereldwijd straffeloosheid tegen te gaan en rechtvaardigheid te bevorderen. Het interview werpt een scherp licht op de huidige uitdagingen binnen het domein van mensenrechten, met een specifieke focus op de betrokkenheid van Impunity Watch in Guatemala en Syrië.

Marlies deelt niet alleen haar persoonlijke ervaringen, maar werpt ook een kritische blik op de evolutie van mensenrechtenactivisme. De kern van het gesprek ligt in het belang van het luisteren naar de stem van slachtoffers en het streven naar zinvolle slachtoffer participatie in het vormgeven en uitvoeren van beleid zodat dit beter aansluit op daadwerkelijke prioriteiten van slachtoffers en het her hervormen van grondoorzaken van geweld en straffeloosheid.

Interview door Loretta Monique

Wereld Mensenrechten Dag vindt elk jaar plaats op 10 december. Hoe draagt Impunity Watch actief bij aan het wereldwijde discours over mensenrechten, en zijn er speciale initiatieven of evenementen gepland om deze gelegenheid te markeren?

“Het is zo belangrijk om elk jaar een moment te hebben om met elkaar stil te staan bij de betekenis van mensenrechten en het universele karakter ervan te onderstrepen. Zeker omdat mensenrechten steeds meer onder druk komen te staan. We leven in een veranderde wereld, een waarin er sprake is van steeds scherpere polarisatie met grote geopolitieke implicaties. De universele verklaring van de rechten van de mens heet niet voor niets ‘universeel’. Het herinnert ons eraan dat mensenrechten voor iedereen gelden. Het idee achter de universaliteit van mensenrechten is dat de wereld een betere plek is als deze rechten niet alleen of meer opgaan voor bepaalde (groepen) mensen, uit bepaalde contexten, maar daadwerkelijk gelden en nageleefd worden voor iedereen overal ter wereld.

Na de Koude Oorlog was er een groot momentum voor mensenrechten. Er was veel activisme rondom mensenrechten en er was destijds een grotere wereldwijde beweging die voor die idealen stond, en dat zie je nu een stuk minder. Vooral de polarisatie baart me zorgen. Ik denk daarom dat in de huidige context het ongelofelijk belangrijk is om zo'n dag aan te grijpen om stil te staan bij het belang van en het verdedigen van mensenrechten. Daarbij wil ik benadrukken dat mensenrechten niet beperkt zijn tot één dag. Het is iets wat je elke dag moet leven, uitdragen en tonen in je werk, achter je computer en in het veld . Dat is hoe wij als Impunity Watch deze dag willen beleven.”

Mensenrechten zijn niet beperkt tot één dag. Het is iets wat je elke dag moet leven, uitdragen en tonen in je werk, achter je computer en in het veld.

In jouw rol als uitvoerend directeur, hoe zie je de betekenis van Wereld Mensenrechten Dag in het vergroten van bewustzijn en het mobiliseren van steun voor de kwesties waar Impunity Watch zich op richt?

“In alle landen waar wij momenteel actief zijn, zijn er ernstige problemen op het gebied van mensenrechten. Twee voorbeelden zijn Guatemala en Syrië.

In Guatemala zijn er onlangs verkiezingen geweest in een land dat herstelt van een burgeroorlog, waar in 1996 vredesakkoorden werden getekend. Sinds die tijd is er een vredesproces gaande, waarin veel bereikt is, maar waar het naleven van de vredesakkoorden elke dag zwaar bevochten moet worden door mensenrechtenverdedigers, slachtoffers en inheemse gemeenschappen en onafhankelijke ‘justice operators’. Tegen alle verwachtingen in heeft er tijdens de verkiezingen een 'goede' niet corrupte kandidaat gewonnen met plannen om de grote problemen in het land aan te pakken. De corrupte politieke, economische en militaire elites in het land zijn bang om hun privileges en hun straffeloosheid te verliezen en doen er alles aan om de uitslag ongedaan te maken en te voorkomen dat deze nieuwgekozen kandidaat op 14 Januari volgend jaar aan kan treden. Wat opvallend is en wat voor ons zeker centraal moet staan op een dag als 10 december, is de enorme kracht van de inheemse bevolking, die al maandenlang onder zeer moeilijke omstandigheden en tegen de verdrukking in, massaal haar stem laat horen, en duidelijk maakt dat ze de coup die nu gaande is niet accepteren. Op dit moment worden de massale protesten in Guatemala allemaal geleid door de inheemse gemeenschappen, die historisch gezien stelselmatig te kampen heeft met geïnstitutionaliseerd racisme, uitsluiting en onderdrukking. Ondanks de situatie van (extreme) armoede en marginalisering, bivakkeren zij al ruim twee maanden in de hoofdstad om hun stem te laten horen tegen corruptie, tegen het stelen van de verkiezingen en voor democratie en vrede. Tijdens de burgeroorlog in Guatemala (1960 – 1996) vond er genocide plaats op de Maya bevolking. Als geen ander weet de inheemse bevolking wat het belang is van democratie en wat het zou betekenen als Guatemala terug zou vallen in een autocratisch regime. De manier waarop ze de protesten organiseren is creatief, positief en ten alle tijden vreedzaam. Elke keer dat de politie of het leger probeert te provoceren, gaan ze de discussie aan, laten ze zien dat ook politieagenten en soldaten onderdeel van het volk zijn, sluiten zo compromissen, om zo eventueel geweld te escaleren. Hoe bewonderenswaardig, als je beseft dat deze mensen al eeuwenlang gebukt gaan onder een systeem van apartheid en repressie.

De politieke onderdrukking en grove mensenrechtenschendingen in Syrië zijn ons allemaal bekend. Gedwongen verdwijningen in het land vinden nog altijd op grote schaal plaats en slaan diepe wonden bij de naasten en in de samenleving. Het is shockerend dat de geopolitieke verhoudingen in de wereld maken dat Assad nog altijd onbestraft aan de macht kan blijven. Desalniettemin tonen slachtoffers en Syrische mensenrechtenorganisaties grote veerkracht In afwezigheid van een politieke oplossing zetten zij zich internationaal in voor gerechtigheid, waarheidsvinding en het ondersteunen van slachtoffers, inclusief op het niveau van de VN. Als Impunity Watch werken we bijvoorbeeld samen met het Truth and Justice Charter. Een initatief van Syrische slachtofferorganisaties die samen een agenda hebben opgesteld van hun prioriteiten op het gebied van gerechtigheid en ondersteuning van slachtoffers. Wij zijn diep onder de indruk van hun werk en het is een voorrecht om met hen samen te werken.”

Kun je kort uitleggen wat jullie precies proberen te bereiken met Impunity Watch?

“Wij zijn een internationale ‘research for policy’ organisatie. Ons doel is het ondersteunen van slachtoffers, overlevenden en getroffen gemeenschappen in hun strijd tegen straffeloosheid en voor meer rechtvaardigere samenlevingen, . Als je vertrekt vanuit het perspectief van slachtoffers, kom je altijd uit bij de dieperliggende oorzaken, de systemische problemen die leiden tot structureel onrecht en mensenrechtenschendingen. We werken voornamelijk in contexten waar ernstige schendingen van de mensenrechten hebben plaatsgevonden, ofwel in het verleden of nog steeds. Deze misdaden vallen niet zomaar uit de lucht; ze zijn gerelateerd aan structurele en dieperliggende oorzaken. Als je rechtvaardige samenlevingen wilt bevorderen, moet je aan de slag met die dieperliggende oorzaken. Alleen dan kun je op de lange termijn transformatieve rechtvaardigheid bereiken.

Daarom is het zo belangrijk om steeds naar de slachtoffers te luisteren, om ze te betrekken in het vormgeven van beleid, iets wat helaas te weinig gebeurt. In het internationale mensenrechten veld zijn het vaak de grote internationale organisaties die veelal de focus hebben op strafrechtelijke vervolging van daders, die grote invloed hebben op het tot stand komen van beleid. Strafrechtelijke vervolging is belangrijk, maar het is slechts een aspect van gerechtigheid. Als je iets nastreeft zonder je af te vragen of dat is wat de slachtoffers willen of met welke eventuele andere beleidskeuzes zij het meest geholpen zouden zijn, bestaat het risico dat beleid losgezongen raakt van de wensen van slachtoffers. Op beleidsniveau ontstaat er dan een kloof tussen beleidsmakers en de slachtoffers voor wie dat beleid bedoeld is. Er kunnen dan indrukwekkende processen opgetuigd worden, technisch goed uitgevoerd, maar te vaak staan die processen te ver af van slachtoffers en brengen zij weinig daadwerkelijke verandering voor hen te weeg, wat leidt tot teleurstelling en frustratie. Impunity Watch probeert die zorgen van slachtoffers voor het voetlicht te brengen en beleid te bewerkstelligen dat beter aansluit bij de daadwerkelijke prioriteiten van slachtoffers door hen er actief bij te betrekken.”

Die frustratie van slachtoffers, en de wens om bij te dragen aan het overbruggen van de kloof tussen beleidsmakers en slachtoffers is mijn drijfveer geweest bij het oprichten van Impunity Watch.

Kun je een persoonlijke ervaring of ontmoeting tijdens je werk met Impunity Watch delen die een diepgaande invloed heeft gehad op je perspectief en toewijding voor mensenrechten?

“Ik denk dat als je dit werk doet, je wordt gevormd door iedere ontmoeting met mensen die groot onrecht aan den lijve hebben doorleefd. Het leert je bescheiden te zijn, in te zien dat de echte experts die mensen zijn die dit onrecht hebben meegemaakt. Die de context kennen en uit de praktijk weten wat obstakels zijn voor gerechtigheid en wat mogelijk is of niet. Ik heb zelf 6 jaar in Guatemala gewoond, en vanuit die ervaring ben ik begonnen met Impunity Watch. Ik werkte destijds met slachtoffers van genocide en woonde in hun gemeenschappen. In het dagelijks leven zag ik hoe diep geworteld racisme leidt tot structureel onrecht en ongelijkheid en hoe een cultuur van straffeloosheid geweld voedt en de privileges van de status quo veilig stelt. Maar ook zag ik de enorme waardigheid van mensen in de gemeenschappen waarin ik woonde, en hoe zij collectief, in solidariteit met elkaar vochten voor erkenning en rechtvaardigheid.

Toen de vredesakkoorden werden ondertekend, was de internationale gemeenschap optimistisch; op papier waren afspraken voor een vreedzame en rechtvaardige samenleving vastgelegd. Er was een vertrouwen dat dit nu slechts een kwestie van implementatie was. Maar daadwerkelijke verandering waarbij grondoorzaken van onrecht worden aangepakt is nooit automatisch, Machtsstructuren leveren privileges niet zomaar in en doen er alles aan om die belangen te beschermen. Voor de slachtoffers was het diep frustrerend dat de internationale gemeenschap uitdroeg dat Guatemala veranderd was, op de goede weg, terwijl zij nog steeds uitgesloten waren van kansen en toegang tot recht en weinig verandering ervaarden in hun leven. Die frustratie van slachtoffers, en de wens om bij te dragen aan het overbruggen van de kloof tussen beleidsmakers en slachtoffers is mijn drijfveer geweest bij het oprichten van Impunity Watch.”

Is er een specifiek moment of een prestatie met Impunity Watch die opvalt als een bron van persoonlijke trots of vervulling bij het bevorderen van mensenrechten?

“Ik vind dat altijd een beetje riskante vraag omdat het suggereert dat succes statisch is en blijvend, terwijl de wereld voortdurend in beweging is. Wat vandaag een succes is, kan morgen het tegenovergestelde zijn. Hoe meet je succes? Wie bepaalt wat succes is?

Voor ons bij Impunity Watch is het belangrijk om betekenisvolle processen aan te gaan waarbij we het als een succes beschouwen als de stem van slachtoffers, overlevenden en getroffen gemeenschappen gehoord wordt en zij een plek aan de tafel krijgen om beleid dat over hen gaat mede vorm te geven. Ons werk met onze Syrische partners van ondermeer het Truth en Justice Charter is daar een mooi voorbeeld van; door slachtoffergroepen met verschillende ervaringen bij elkaar te brengen, zijn zij in staat gesteld om een gezamenlijke agenda op te zetten van gedeelde prioriteiten. Op basis van die agenda zijn zij gaan werken. Met behulp van internationale partners zoals Impunity Watch hebben zij een lobby strategie opgezet om die doelen te verwezenlijken. Met groot succes, bijvoorbeeld op het gebied van gedwongen verdwijningen. Een doel van de groepen was het bewerkstelligen van een internationaal VN mechanisme voor de zoektocht naar de ‘missing’. Hoewel dit doel aanvankelijk onbereikbaar leek, hebben de slachtoffers de VN weten te overtuigen om een onafhankelijk mechanisme op te zetten voor ‘ missing persons in the Syrian Arab Republic’ dat bovendien ook tot doel heeft om slachtoffers, nabestaanden en overlevenden adequate hulp te geven. Door de centrale rol die de slachtoffergroepen spelen in het tot stand komen van dit mechanisme, zijn zij bovendien in staat voortdurend te monitoren of het mechanisme in lijn blijft met hun behoeften.

We zien dat door deze nieuwe aanpak om slachtoffers een plaats aan de tafel te geven schellen van ogen van beleidsmakers vallen. Voorheen werd er vaak gedacht: ‘oh, zo ingewikkeld, al die slachtoffers die van alles willen wat niet realistisch is, dat kunnen we beter op zekere afstand houden anders wordt het te chaotisch. We hebben internationale experts die ons kunnen vertellen wat slachtoffers willen en hoe we beleid het beste vorm kunnen geven.’ Maar als je een andere mindset hebt, ook op internationaal niveau, en je neemt de expertise en de stem van slachtoffers serieus, je denkt mee over wat mogelijk een haalbaar antwoord is op hun prioriteiten, dan kan er ineens veel meer. slachtoffers en beleidsmakers gaan naast elkaar staan, in plaats van ver uit elkaar. Je slaat een brug tussen grassroots kennis en internationaal beleid. Het uitgangspunt wordt dan om samen na te denken over wat we delen, namelijk mensenrechten en de wens iets concreets en waardevols te betekenen voor slachtoffers die zoveel leed hebben meegemaakt."

We zien dat door deze nieuwe aanpak om slachtoffers een plaats aan de tafel te geven schellen van ogen van beleidsmakers vallen.

In je uitgebreide carrière, is er een mentor of figuur die je benadering van mensenrechtenwerk aanzienlijk heeft beïnvloed?

“Ik zou niet zijn wie ik ben zonder de ervaringen die ik heb gehad in het veld. Ik zou ook niet zijn wie ik ben zonder mijn team. Ik heb een fantastisch team, en leer elke dag van mijn collega’s, van onze partners en de mensen met wie wij werken in het veld. . Als ik kijk naar waar we zijn begonnen en waar we nu zijn, zijn we heel organisch gegroeid. Keuzes die we gemaakt hebben zijn een gevolg van wat we geleerd hebben in de uitvoering van ons werk, door te luisteren naar partners en collega’s en voortdurend aanpassingen te maken op basis van hun feedback. Mijn visie is dat ontwikkeling alleen kan als je voortdurend durft te leren. Het gaat over de durf om te experimenteren en dus ook om fouten te maken. Op die manier komen we langzaam tot een aanpak die werkt, en die is in elke context net weer iets anders. Wat we in Burundi doen, is heel anders dan wat we in Guatemala doen. Impact vraagt ook een constante proactieve en kritische dialoog met onze partners. Het is niet zo dat we blind uitvoeren wat onze grassroots partners willen. Het gaat erom om samen te leren, samen te reflecteren of de aanpak werkt en elkaar eerlijk te kunnen bevragen. Daarbij vertrouwen wij erop dat onze partners de kennis hebben van de context, en in kunnen schatten wat op dat moment kan en niet kan, zonder grotere doelen uit het oog te verliezen.”

"De universaliteit van mensenrechten is niet meer vanzelfsprekend. Voor sommige groepen lijken we het naleven van mensenrechten belangrijker te vinden dan voor anderen.

Hoe blijf je persoonlijk hoopvol en gemotiveerd in situaties waarin vooruitgang langzaam lijkt of uitdagingen soms onoverkomelijk lijken?

“Ik ga iets heel ouderwets zeggen wat tegenwoordig niet meer heel modieus is, en dat is: solidariteit. Als je met mensen samenwerkt en je voelt de solidariteit omdat je samen ergens in gelooft en daar samen aan werkt, dan is dat voor mij de krachtigste drijfveer. Wij zijn hier in Nederland nog steeds bevoorrecht, (ondanks dat de politieke ontwikkelingen en de politieke koers in ons land me zorgen baart) , maar te zien en te voelen dat onze partners in contexten als Syria, Iraq, DRC, Burundi en Guatemala de energie blijven hebben om er de schouders onder te zetten, gevoel voor humor behouden, de drive hebben om door te gaan, dan doet dat iets met je. Het is een fout om mensen die grove mensenrechtenschendingen hebben meegemaakt alleen te bestempelen als slachtoffers. Daarmee ontneem je ze hun kracht, hun protagonisme. Het is indrukwekkend om te zien hoeveel veerkracht, creativiteit en helderheid velen van hen hebben om hun toekomst, die van hun naasten, gemeenschappen en samenlevingen vorm te geven. In de landen waar wij werken is de realiteit hard. Onrecht is systematisch. Mensen hebben geleerd dat het ondanks tegenslag belangrijk is om door te gaan. Het is indrukwekkend dat mensen steeds weer opstaan, doorgaan en nieuwe manieren bedenken om het leven zinvol te maken en te blijven vechten voor een ideaal van eerlijkere samenlevingen, een eerlijke wereld. Dat is indrukwekkend, iets waar wij in onze bevoorrechte contexten veel van kunnen leren.

Ik moet zeggen dat ik het leiden van een mensenrechtenorganisatie in de huidige tijd uitdagend vind. Zoals ik al eerder noemde is de wereld veranderd. Er zijn grote nieuwe politieke uitdagingen, zoals op het gebied van klimaat, die een mondiaal impact hebben. De universaliteit van mensenrechten is niet meer vanzelfsprekend. Voor sommige groepen lijken we het naleven van mensenrechten belangrijker te vinden dan voor anderen. Sociale media hebben veel goeds gebracht, we weten nu veel meer over waar onrecht plaatsvindt in de wereld en hoe dat er uit ziet. We kunnen sneller mobiliseren. Tegelijkertijd draagt sociale media bij aan polarisering, meningen worden gebaseerd op percepties, in plaats van op serieuze analyse op basis van feiten. Dit versterkt het denken in kampen. Geopolitieke verhoudingen in de wereld zijn veranderd. Dit zwart- wit denken komt beleid dat nodig is om de grote nieuwe wereldproblemen het hoofd te bieden, niet ten goede. Het belang van serieus onderzoek als basis voor beleid kan daarom niet genoeg onderstreept worden. Tegelijkertijd is het onze plicht als mensenrechtenorganisatie - juist met het oog op al deze uitdagingen- om een beetje utopisch te blijven, te geloven dat verandering mogelijk is en extra ons best te doen om goede positieve voorbeelden die er ook zijn, veel meer naar de voorgrond te schuiven. We moeten blijven geloven dat alternatieven mogelijk zijn.

Een andere uitdaging waar we in ons veld mee te maken hebben is de manier waarop we gefinancierd worden. Veel donoren zien organisaties in ons veld als ‘uitvoerder’ van hun beleid, wat onafhankelijkheid kan ondergraven. Om geld te krijgen, is het vaak noodzakelijk om op contexten en thema’s in te zetten die prioriteit zijn van de donor, maar die niet noodzakelijkerwijs passen bij de strategische lijn van organisaties. Daarnaast is financiering vaak kortlopend, gericht op korte projecten, waarna gerapporteerd moet worden over de successen van het project Wat wij echter hebben geleerd, is dat de strijd tegen straffeloosheid, het bouwen aan daadwerkelijk rechtvaardigere samenleving werk is van de lange adem. Het vereist lange termijn processen en lange termijn solidariteit met partners om aan verandering te werken, vaak in contexten die op dat moment niet ‘sexy’ zijn voor donoren. Gebrek aan financiering en politieke aandacht is dan een echte uitdaging om het werk voort te kunnen zetten. Het betekent voor ons als mensenrechten organisatie dat we voortdurend belangen moeten wegen, goede keuzes moeten maken en creatief moeten zijn om trouw te blijven aan onze missie en onze betrokkenheid bij de contexten waarin we actief willen zijn."

Buiten het professionele domein, hoe ga je om met mensenrechtenprincipes in je dagelijks leven, en zijn er specifieke praktijken of gewoonten die je belangrijk vindt voor het bevorderen van een cultuur van respect en waardigheid voor iedereen?

“Ik was laatst op een feestje en daar waren wat mensen aanwezig die op de PVV hadden gestemd. In het gesprek werden er dingen gezegd als Nederland is het land met de meeste asielzoekers, zij zijn de reden voor al onze problemen. Voor ik het wist praatte iedereen elkaar na, en werden percepties en meningen als waarheden gepresenteerd. De emoties liepen flink op. Op zo’n moment is de makkelijkste weg om je mond te houden en de discussie uit de weg te gaan. Je maakt je niet populair om te proberen een serieuze eerlijke discussie te voeren waarbij je meningen van feiten probeert te scheiden. Toch denk ik dat het van groot belang is dat wel te blijven doen, en een open respectvolle dialoog aan te gaan met mensen die anders denken ook al is het niet makkelijk. Ik geloof dat de beste oplossingen worden gevonden door het voeren van een inclusieve en respectvolle dialoog, ook met mensen met wie we het niet direct eens zijn. Het gevaar van polarisering, van het denken in kampen hebben we uitgebreid besproken. De vraag is wat het oplost om tegenover elkaar te blijven staan. In deze wereld moeten we het met elkaar doen. Juist als mensenrechtenorganisaties hebben we een grote verantwoordelijkheid om overal - zowel in ons werk als in onze eigen persoonlijke cirkels – het belang van de universaliteit van mensenrechten uit te dragen. Zoals gezegd in het begin: de wereld is een betere plek als we pal staan voor dat cruciale principe.